Rock Opera
Trudno być obiektywnym obserwatorem czasów, w których się żyje. Jednak
jeśli ocenie poddać miałbym dzisiejszą muzykę, w tej materii nie mam żadnej
wątpliwości: jest marnie. Artyści zaniechali poszukiwań, ograniczając się
zazwyczaj do mało twórczego wykorzystywania coraz to nowszych zdobyczy
elektroniki. Co prawda, od czasu do czasu, pojawi się ktoś, kto owe "wodotryski"
potrafi wykorzystać z głową, ale jest to raczej margines. Coś "na ślinkę"
wygłodniałym niedobitkom (czy aby niedobitkom?) słuchaczy ambitnej muzyki.
Zazwyczaj jednak muzycy wychodzą z założenia, iż nic nowego nie da się
wymyślić i ograniczają się do powielania ogólnie przyjętych, sprawdzonych
(czytaj: bezpiecznych) schematów.
A jak było dawniej? Czy nikt już nie pamięta, co działo się w muzyce
ćwierćwiecze temu? Artyści wówczas wciąż poszukiwali nowych środków i form
wyrazu, bez przerwy czymś zaskakując swoich słuchaczy. Nie jestem osamotniony
w opinii, iż TAMTA muzyka była wielka.
Pozwolę więc sobie odgrzać jeden z fragmentów "dawnej, zapomnianej
epoki", licząc na to, iż są wśród nas jeszcze oddani jej duchowi.
Obiektem moich poniższych "dywagacji" będzie opera rockowa. Plasująca
się w okolicach koncept albumu czy suity, była jednak zjawiskiem stosunkowo
rzadkim, nawet jak na ówczesne warunki. Niewiele grup decydowało się na
nagranie dzieła tego pokroju. Z nie wymienionych poniżej na pewno wielkie
zasługi ma zespół The Kinks, który przez całe lata siedemdziesiąte stworzył
wiele dzieł zasługujących na miano rockowych oper. Ja jednak ograniczyłem
się do opisu jedynie trzech oper rockowych kierując się w swoim wyborze
kryterium różnorodności.
The Who "Tommy"
(1969)
"Tommy" to
jedna z pierwszych rockowych oper. Powstała w 1969 r., jednakże już trzy
lata wcześniej Pete Townshend odtworzył taśmę z utworem Gratis Animatis
ówczesnemu menażerowi The Who Kitowi Lambertowi. Głównym motywem tej
10-minutowej arii były słowa tytułowe śpiewane bez końca. Wysłuchanie tego
fragmentu spowodowało ogólną wesołość wśród obecnych. Wtedy ktoś powiedział
poważnie: To jest rock opera. Tym razem wybuch śmiechu nie ominął
nikogo. Nagle Lambert spoważniał i rzekł: Teraz to jest idea.
Kim Lambert, syn kompozytora muzyki klasycznej, zachęcał Townshenda
wszystkimi sposobami, by rozwinął swój pomysł. W końcu przekonał go, ostatecznie
zostając producentem albumu.
Historia przedstawiona na "Tommy" została zainspirowana odrzuceniem
przez Townshenda narkotyków psychodelicznych pod wpływem nauk hinduskiego
myśliciela Meher Baby. Natchniony Townshend pracował więc nad historią,
która ujmowałaby metaforycznie ideę różnych stanów świadomości. W końcu
zdecydował się, by bohaterem jego opowieści został chłopiec głuchoniemy i
niewidomy.
Chłopiec ten w młodości staje się świadkiem zbrodni. Wskutek doznanego
wstrząsu psychicznego traci mowę, słuch i wzrok. Potem, wbrew swej ułomności,
zostaje mistrzem elektrycznego bilardu, otoczonym kultem przywódcą sekty,
aż w końcu traci wszystkich wielbicieli i stacza się na sam dół.
Postać głuchoniemego i niewidomego chłopca znakomicie pasowała do
pokazania negatywnych zjawisk współczesności, takich jak kult gwiazd, manipulacja
młodzieżą, absurdalna i obłudna religia XX wieku, oraz kryzys rodziny.
Był swoistym protestem przeciw takiemu światu.
Grupie zależało by ich nowe dzieło zebrało dobre recenzje. Niestety,
gdy surowa wersja fragmentu albumu została odtworzona wpływowemu dziennikarzowi
muzycznemu Nicowi Cohnowi, jego reakcja była raczej chłodna. Tymczasem
grupa desperacko potrzebowała jego przychylnej opinii. Reakcja Townshenda
była natychmiastowa. Wiedząc, że Cohn jest wielkim fanem bilardu, nie omiszkał
napomknąć mu, iż Tommy mógłby uprawiać jakiś sport, w rodzaju piłki nożnej,
być może nawet... bilardu. To będzie dzieło sztuki, natychmiast
odparł Cohn.
Townshend pospieszył do domu i napisał Pinball Wizard. Zmajstrowałem
go i pomyślałem "O mój Boże, jakież to okropne, to najkoszmarniejszy kawałek,
jaki kiedykolwiek stworzyłem" wspomina. Tymczasem napisał on jeden
z największych przebojów The Who.
Kiedy "Tommy" ukazał się na rynku wzbudził wiele kontrowersji. Przedstawienie
niepełnosprawnego chłopca, który jest molestowany seksualnie przez swojego
wujka? Tego jeszcze nie było... BBC i różne amerykańskie stacje radiowe
wpisały "Tommy'ego" na "czarną listę" i nie podejmowały jego emisji. Oczywiście
nie miało to nic wspólnego z popularnością płyty wśród publiczności.
"Tommy" doczekał się wielu innych wersji. W 1972 został nagrany album
"Tommy - The London Symphony Orchestra and
Chamber Choir with Solo Guests", w którym, w odróżnieniu od oryginału,
każdą rolę śpiewał inny wokalista. Oprócz członków zespołu wystąpili tu
m.in. Ringo Starr, Rod Steward, Steve Winwood i Richi Havens. W rok później
"Tommy" został wystawiony na scenie londyńskiego teatru Rainbow, a w 1975
roku został sfilmowany przez Kena Russella z udziałem Daltreya, Moona i
Townshenda, a także m.in. Tiny Turner, Eltona Johna, Erica Claptona, Athrura
Browna, Olivera Reeda i Jacka Nicholsona. Ścieżkę dźwiękową do tego filmu
wydano na oddzielnej płycie "Tommy - The Original Soundtrack".
Rock opera "Tommy" zmieniła diametralnie wizerunek The Who. Z "singlowej"
grupa przeobraziła się w "albumową" z całym prestiżem, który grupom tej
kategorii był dany. Ale to jeszcze nie koniec zmian. Townshend awansował
z twórcy piosenek na kompozytora. Występy The Who stały się rockowym teatrem,
a Roger Daltrey zdobył miano charyzmatycznego frontmana. Z obnażoną klatką
piersiową, frędzlowatą kurtką i złotymi lokami, Daltrey stał się pełnym
mocy rockowym zwierzęciem.
Jesus
Christ Superstar (1970)
Rock operę
"Jesus Christ Superstar" stworzyli dwaj artyści na co dzień zajmujący się
dziełami przeznaczonymi na deski teatru: tekściarz Tim Rice i kompozytor
Andrew Lloyd Webber.
Po zakończeniu pracy nad musicalem "Joseph", Rice i Webber nie rozpoczynali
pracy nad następną produkcją. Dzięki zainteresowaniu "Josephem" podpisali
oni trzyletni kontrakt. Tim powiedział wtedy, iż zawsze pragnął stworzyć
rzecz o Judaszu i teraz jest ku temu najlepsza okazja. Od razu po podpisaniu
kontraktu Tim i Andrew napisali utwór "Superstar" wydany następnie na singlu
przez MCA, najpierw w Anglii, a następnie w Stanach Zjednoczonych.
Sukces singla (pomimo zakazu jego odtwarzania w wielu stacjach radiowych)
skłonił MCA do zrealizowania projektu w szerszym wymiarze. W efekcie zaplanowano
dwupłytowy album.
Koszty produkcji nawet jak na koncept album były kolosalne - 65 000
dolarów. Również jego nagranie zajęło o wiele więcej niż oczekiwano, bo
aż 5 miesięcy (od marca do lipca 1970). Murray Head zaśpiewał partię Judasza,
Ian Gillian z Deep Purple został Jezusem , Yvonne Elliman Marią Magdaleną,
a Barry Dennen Pontiuszem Piłatem. Odbyło się 60 sesji, w których udział
wzięło 85 osobowa orkiestra symfoniczna, 6 muzyków rockowych, 11 wokalistów
"pierwszoplanowych", 16 śpiewających w tzw. chórkach, oraz trzy profesjonalne
chóry. Do nagrania płyty został również użyty moog, a jeden z fragmentów
albumu pochodzi z organów kościelnych.
Pierwsza oficjalna, acz cicha odsłona albumu nastąpiła w Londynie.
Następnie, parę tygodni później w Nowym Jorku, tym razem z wielką pompą.
Potem, ze względu na zapotrzebowanie masmediów, podobne ceremonie odbyły
się w Los Angeles, Toronto, Chicago, Dallas i Atlancie. Nagle ci dwaj Brytyjczycy
stali się sławni! "Jesus Christ Superstar" został najlepiej sprzedającym
się albumem 1971 roku w Stanach Zjednoczonych.
Po części muzycznej przyszedł czas na show sceniczne. Jako, że dzieło
odniosło o wiele większy sukces w Ameryce niż w Wielkiej Brytanii, właśnie
Nowy Kontynent wybrano na premierę rock opery. Serię przedstawień otworzono
na scenie Civic Arena w Pittsburgu 12 Lipca 1971.
Wersja kinowa "Jesus Christ Superstar" ukazała się w sierpniu 1973,
kiedy zamieszanie wokół kontrowersyjnego ujęcia Jezusa jako gwiazdy już
zamierało. Czarnoskóry Carl Anderson grał Judasza, Ted Neeley Jezusa, a
Yvonne Elliman i Barry Dennen po raz kolejny wcielili się w rolę Marii
i Piłata. Film został nakręcony w Izraelu i stanowił kombinację znanych
motywów biblijnych z elementami świata współczesnego, jak na przykład czołgów,
odrzutowców, czy karabinów maszynowych...
O czym jest właściwie "Jesus Christ Superstar"? Dzieło to opowiada
o ostatnich siedmiu dniach życia Chrystusa. Judasz, który początkowo nie
chce wcale zdradzić Jezusa, czyni to jednak, ponieważ wydaje mu się, że
droga, jaką prowadzi wiernych Jezus, zmierza ku samodestrukcji. Nie mogąc
ze świadomością winy, Judasz popełnia samobójstwo.
Tim Rice i Andrew Lloyd Webber nigdy nie zamierzali stworzyć kreacji
Jezusa Chrystusa w kontekście religijnym, ale opowiedzieć jego historię
w zupełnie innym świetle. Judasz jest Apostołem świadomym tego co się rozgrywa.
Poprzez Heaven On Their Minds wyjaśnia on swoje stanowisko - podziwia
Jezusa, ale obawia się, że Jezus posuwa się za daleko i wszystkich ich
- jego wyznawców- doprowadzi do śmierci. Geniusz tego dzieła polega na
przedstawieniu dwóch bohaterów w ujęciu bardzo ludzkim, w sytuacji, która
jest poza ich kontrolą. Rozdającym karty jest Bóg, który wie wszystko,
jeszcze zanim nastąpi, zostawiając Jezusa i Judasza snujących swoje plany.
"Jesus Christ Superstar" odniósł wielki sukces komercyjny i wciąż
wpływa na wyobraźnie współczesnych, czego dowodem są liczne adaptacje zarówno
sceniczne, jak i muzyczne.
Genesis "The Lamb
Lies Down On Broadway" (1974)
Rok
1974 był szczególną datą dla muzyki rockowej. Jak żaden inny obfitował
w dzieła, które przeszły do panteonu gatunku. Z drugiej jednak strony publiczność
była już znudzona ambitnymi produkcjami, które z czasem zaczęły być tworzone
tylko ze względu na ich popularność przedstawiając mierną wartość artystyczną.
W związku z tym krytyka dość agresywnie zaczęła reagować na tego typu projekty
gustując raczej się w prostocie przekazu. "The Lamb Lies Down on Bradway"
na pewno do takich nie należał. Poza tym był przecież rock operą. Dlatego
też krytyka nie pozostawiła na nim suchej nitki. Tylko nieliczni dziennikarze
muzycznie łaskawi byli zwrócić uwagę na pewne cechy, które czyniły z tego
albumu dzieło ponad tamte czasy.
Na dwa lata przed rewolucją punkową Peter Gabriel wykreował postać
do złudzenia przypominającą przedstawiciela tej subkultury. Rael, główny
bohater płyty, jak twierdzą niektórzy, był efektem przeczucia Gabriela
nadchodzących zmian, pewnego rodzaju protoplastą punka! Ten młody Portorykańczyk
jest przecież także zbuntowanym młodym człowiekiem snującym się po nieprzyjaznym
mu mieście (w tym wypadku Nowym Jorku). Jednak już na samym początku trafia
on do krainy marzeń sennych i tam na dobre rozpoczyna się jego przygoda,
której przebieg śledzimy do samego końca albumu. Po drodze trafia do krainy
pantoflarzy, zostaje złapany w szpony Kokonu Bęcwalstwa, przeżywa nieudaną
przygodę miłosną itd. itd.
Repertuar na tę płytę powstawał w dość dziwny sposób. Po raz pierwszy
grupa nie pracowała razem. Phil Collins, Tony Banks, Mike Rutherford i
Steve Hackett wspólnie komponowali muzykę, podczas gdy Gabriel samotnie
tworzył libretto do przyszłej rock opery. Teksty na płytę były kwestią
sporną. Peter uparł się bowiem, że całość napisze sam. Miał swoją własną
wizję tego, co miało powstać i nikogo nie chciał dopuścić do ingerencji
w nią. Tymczasem reszta zespołu, szczególnie Rutherford i Banks, również
chcieli uczestniczyć w tworzeniu tekstów. Nawet co do tematu nie było zgody
wśród członków zespołu. Mike'owi bardzo zależało, by ten album opierał
się na książce Antoine'a de Saint-Exupry'ego "Mały Książe". Gabriel jednak
w końcu dopiął swego - koledzy dali mu całkowitą swobodę w pisaniu tekstów.
Niestety decyzja ta nie okazała się najtrafniejsza z punktu widzenia jasności
przekazu. Pełna niedomówień treść dzieła była niezwykle powikłana. Do tego
stopnia, że Peter musiał napisać rodzaj wyjaśnienia do tego, co znalazło
się na płycie. Z drugiej jednak strony takie pogmatwanie dawało niezwykłą
swobodę interpretacji, dzięki czemu jest to album Genesis, który do dziś
wzbudza najwięcej dyskusji i otoczony jest legendą, jak żaden inny album
tej grupy.
Album trafił do sklepów pod koniec listopada 1974 roku i nie udało
mu się zagrozić pozycji poprzedniego dokonania "Selling England by the
Pound". W dużej części winę za taki stan rzeczy ponosili krytycy, którzy
ignorując zupełnie zawartość dzieła wylewali na nie kubły pomyj. Cóż...
dobre lata tak ambitnych dzieł należały już do przeszłości.
Jak przedstawia się muzyczna zawartość "The Lamb..."? Po pierwsze,
żeby w pełni odebrać wszystkie walory tego albumu należy słuchać go w całości.
Oddzielnie poszczególne utwory wypadają już bardziej blado. Bronią się
In The Cage, Back in NYC oraz Coutning Out Time i The
Lamia.
Frapuje szczególnie The Waiting Room, przy którego tworzeniu
chłopcom z Genesis przyświecała tylko jedna idea: koszmarny początek, z
którego stopniowo wyłania się miła melodia. Współtwórcą tej kompozycji
był Brian Eno, który, jako że świetnie opanował, raczkujące wówczas, syntezatory,
był niezwykle pomocny we wzbogacaniu brzmienia Genesis.
W całości album nie był już tak doszlifowany jak poprzednie dokonania
grupy. Utwory brzmiały dużo oszczędniej i surowiej, a przez to nowocześniej.
Klimat ten znakomicie oddaje okładka płyty przestawiająca czarno - białe
fotografie. Jak wiemy często właśnie taki sposób kreacji daje najlepsze
efekty. Wówczas odbiorca bardziej zwraca uwagę na obiekt zdjęcia, mniej
natomiast na nieważne szczegóły. W wypadku "Baranka" sprawdza się to w
stu procentach.
"The Lamb Lies Down on Broadway" był ostatnim albumem nagranym z
Peterem Gabrielem. Już w trakcie trasy koncertowej było pewne, że opuści
on szeregi Genesis. Wiadomości tej zdecydowano się jednak nie podawać do
wiadomości publicznej, ze względu na dobro grupy.
Film do tej rockowej opery nigdy nie powstał, mimo starań Gabriela.
Po prostu album odniósł zbyt skromny sukces komercyjny...
Wersje "Remajstrowane"
Innymi słowy późniejsze wersje kompaktowe, pozbawione szumów, trzasków
i z oczyszczonym dźwiękiem.
Niestety nie wiem jak jest w przypadku "Jesus Christ Superstar".
Natomiast album ten wydawany był wielokrotnie w innych wykonaniach.
Istnieje nawet wersja węgierska pod tytułem "Jezus Krisztus Szupersztar".
Jest to oczywiście pełna adaptacja, w całości wykonana przez Węgrów (zaśpiewana
i zagrana).
Najciekawszą historię wersji kompaktowej ma "Tommy" The Who.
Pod koniec miksowania nowego materiału w Nowym Jorku w 1969 roku,
po tym, jak pierwszy winylowy krążek był wytłoczony, Lambert oświadczył,
że "Tommy" to dzieło sztuki i... zniszczył oryginalne taśmy matki, poprzez
demonstracyjne spalenie. Dlatego też wersje kompaktowe sprzed 1988 roku,
zdaniem wielu fanów, brzmią gorzej od oryginalnej winylowej wersji. Dopiero
później, dzięki rozwojowi technik remasteringu płyta doczekała się przyzwoitej
wersji kompaktowej, do tego wydanej na jednym krążku.
"The Lamb Lies Down on Broadway" ukazał się na kompakcie w 1986 roku
i jak wszystkie inne reedycje Genesis wyróżniał się fatalną, w porównaniu
z oryginałem, szatą graficzną. Dopiero wersja z 1994 roku posiada pełną,
oryginalną okładkę i do tego jest, jak głosi naklejka na opakowaniu, "definitywnie
zremasterowana". W istocie, w porównaniu z poprzednią wersją kompaktową
brzmi o wiele lepiej.
Kurtyna opada
Tak właśnie w dużym skrócie przedstawia się historia opery rockowej.
Trudno na jej podstawie nie przyznać racji pesymistom upatrującym w naszej
dekadzie kompletny upadek sztuki muzycznej. Dlaczego dziś nikt nie jest
w stanie stworzyć czegoś tak frapującego? Cóż, nie pozostaje nam nic innego,
jak zagłębić się w przeszłości i wciąż na nowo odkrywać nieskończoną moc
starej dobrej Muzyki.
Bartek Bartosiński